درباره
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، از همان آغازین روزها فكر شكل گیری نهادهای مستقل مردمی برای دفاع و حراست از حقوق و آزادیهای انسانی نزد بسیاری از نخبگان فكری و اجتماعی مطرح گردید و در چند مرحله نیز تلاشهایی برای به بار نشاندن این فكر در سطحی فراگیر و ملی انجام پذیرفت ولی به دلایل مختلف نافرجام ماند. از جمله دلایل این امر وقوع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و ضرورت دفاع همه جانبه د رمقابل متجاوز بود. به علاوه در همان دوران جنگ، برخی مجامع بین المللی حقوق بشر و برخی از دولت های غربی حامی عراق بر علیه وضعیت حقوق بشر در ایران موضعگیری هایی نمودند كه موجب شد تا بسیاری از گروهها و فضای عمومی جامعه ایران كه تازه علیه ظلم و ستم رژیم گذشته انقلاب كرده بودند و نظام جدید را پایه ریزی نموده بودند، طرح مقوله حقوق بشر را ابزاری سیاسی در اختیار برخی قدرت ها ببینند. در چنین فضایی، طبیعتا اندیشه شكل گیری نهادهای مستقل حقوق بشر در داخل ایران امكان ظهور و بروز نداشت تا اینكه به تدریج با تحولات سیاسی اجتماعی سالهای بعد و پایان جنگ، ضرورت نقد عملكردهای دستگاهها و نهادها از زاویه حقوق بشر و ارزیابی اینكه تا چه میزان به آرمانهای انقلاب عمل شده است، اولویت پیدا كرد و بطور نسبی بستر اجتماعی و سیاسی فراهم شد تا در داخل ایران اندیشه شكل گیری نهادهای مستقل حقوق بشری به طور آشکارتر مطرح شود و صاحبان این اندیشه با اطمینان بیشتری از اینكه مخاطبین لازم را در حاكمیت و توده مردم به خود جلب خواهد كرد ایده خود را ارائه نمایند. به موازات این تحولات داخلی، در سطح سازمان ملل در سال 1993 قطعنامه مربوط به اصول نهادهای ملی حقوق بشر معروف به اصول پاریس به تصویب رسید كه برابر آن از كشورها خواسته شد با استفاده از الگوی تعریف شده در این قطعنامه نسبت به شكل گیری نهادهای حقوق بشری اقدام نمایند. در الگوی مزبور تصریح شده بود كه نهاد ملی حقوق بشر باید مستقل باشد، از همه دیدگاهها در آن مشاركت داشته باشند، موارد نقض حقوق بشر را تحت نظارت قرار دهد، در زمینه آموزش و تحقیق و پژوهش استانداردهای حقوق بشر اقدام كند، به دستگاههای رسمی كشور برای پیشبرد حقوق بشر مشورت دهد، بر روند اجرای تعهدات بین المللی كشور مربوطه در زمینه رعایت حقوق بشر نظارت كند و ... از سوی دیگر در قعطنامه مزبور تصریح شده بود كه حاكمیت نیز می تواند و بلكه می بایست همكاری شفافی در روند شكل گیری و فعالیت بعدی نهاد ملی حقوق بشر داشته باشد. با انعكاس این الگو در سطح برخی از نخبگان حقوقی و واکنش مثبت جمعی از مسئولین ارشد ایران، برای اولین بار این امكان فراهم شد كه گام جدی برای شكل گیری نهاد مستقل و فراگیر حقوق بشر در ایران برداشته شود. بدین ترتیب به سرعت مذاكرات مربوطه توسط جمعی از حقوقدانان مستقل كشور و با مشاركت برخی از مقامات رسمی ایران كه البته به لحاظ شخصی نیز دارای وجهه علمی دانشگاهی یا حوزوی بودند و به عنوان نماد آمادگی حكومت برای همكاری در این زمینه ورود پیدا کرده بودند، برای شكل گیری نهاد حقوق بشر انجام پذیرفت و در نهایت در اسفند 1373 شرح وظایف اولیه نهاد جدید تهیه و در سطح داخل و خارج ایران به عنوان كمیسیون حقوق بشر اسلامی ایران معرفی گردید و طی ماههای بعد با اجاره یك مكان محقر و حضور افتخاری همه اعضاء فعالیت مجموعه شروع شد تا اینكه از دیماه 1374 فعالیت جدی و همه جانبه نهاد تازه شكل گرفته آغاز شد و مبتنی بر تلاشهای شبانه روزی و به موازات تحولات سیاسی اجتماعی كشور روز به روز نهاد مزبور نیز رشد و تحول لازم را پیدا كرد و اصلاحات و تغییرات لازم را در روند فعالیتها، اعضاء، اساسنامه، گستره اقدامات داخلی و خارجی و ... خود اعمال كرد تا به عنوان هویتی اصیل و ایرانی در جهت پیشبرد حقوق بشر نقش موثری ایفاء نماید. بدینسان در كشاكش تحولات واقعی و چالشها و مشكلات متعدد در ایران مجموعه ای تحكیم و مستقر شد كه اینك پس از گذشت یك دهه فعالیت اكثر حقوقدانان برجسته كشور در آن حضور دارند و به صورت افتخاری برای پیشبرد حقوق انسانی تلاش می نمایند. این نهاد ایرانی امروزه از جمله مستقل ترین نهادهای ملی حقوق بشر در جهان تلقی می شود به نحوی كه برخی از نهادهای ملی حكومتی در برخی كشورها كمیسیون حقوق بشر اسلامی ایران را بیشتر دارای قرابت با جامعه مدنی و هویت های مردم نهاد (NGO ها) می دانند نه همانند آنچه آنها هستند. همین امر نیز نشان می دهد كه روند درستی طی یك دهه فعالیت كمیسیون برای استقرار نهاد مستقل حقوق بشر در ایران طی شده است و امروزه بیش از یك نام و یك تقلید صرف و شکلی از الگوی معرفی شده بین المللی، یك هویت اصیل مستقل ایرانی برای پیشبرد حقوق انسانی در ایران و سراسر جهان وجود دارد كه ضمن تعامل موثر با نهادهای رسمی و حكومتی ایرانی برای پیشبرد حقوق بشر، همكاری و تعامل موثری با سازمانهای حقوقی بین المللی فعال در زمینه حقوق بشر نیز دارد و هزاران شهروند ایرانی و غیر ایرانی نیز عضو افتخاری آن هستند. البته شایان ذکر است که چون بسیاری از تنگناها و سختی های متوجه این نهاد و از سوی دیگر گستره وسیع فعالیتهای داخلی و بین المللی ان در یک دهه فعالیت، کمتر برای جامعه اطلاع رسانی شده و ضمنا خیلی از مخاطبین ایرانی هنوز نمی دانند که در الگوی نهادهای ملی باید با رعایت استقلال کمیسیون همکاری حکومت را نیز در ان نهادینه کرد بعضا همین نکته موجب پرسش هایی برای آنان میشود که چنین مجموعه هایی را در ردیف نهادهای رسمی کشوری باید قرار داد یا ngo ها (نهادهای مدنی) . به هر حال این هویت ایرانی دوازده ساله در بستر جامعه ایران و علیرغم چالشهای مختلف مسیر رشد و تکامل مستقل خود را طی می کند .
اهداف:
برابر ماده 5 اساسنامه كمیسیون كه آخرین اصلاحات آن در سال 1378 انجام شده این نهاد برای تحقق موارد زیر اقدام می نماید:
1- تبیین، آموزش و گسترش حقوق بشر
2- نظارت بر چگونگی برخورداری و رعایت حقوق بشر به وسیله شخصیت های حقیقی و حقوقی
3- طرح و ارائه راه حل مناسب جهت اقدام و موضعگیری در قبال موارد نقض حقوق بشر به ویژه نسبت به مسلمانان در همه كشورها
4- رسیدگی و پیگیری موارد نقض حقوق بشر كه از طرق مختلف به این كمیسیون می رسد
5- همكاری با سازمانهای ملی و بین المللی حقوق بشر به ویژه رسیدگی و پیگیری مسائل مربوط به جمهوری اسلامی ایران
6- بررسی وضعیت جمهوری اسلامی ایران نسبت به میثاق ها و كنوانسیون های بین المللی در زمینه حقوق بشر
ساختار:
- شورای عالی كمیسیون كه مركب از 23 نفر می باشد (7 نفر موسس + 5 نفر از حقوقدانان برجسته كشور + 2 نفر نمایندگان NGOهای ایران + 2 نفر قاضی صاحبنظر در حقوق اسلامی و بین المللی + 2 نفر از شخصیت های قوه مجریه + 4 نفر از نمایندگان مجلس شورای اسلامی + رئیس قوه قضائیه یا نماینده وی) (عضویت نمایندگان حكومتی افتخاری و داوطلبانه است و حضور مشورتی دارند)
- كمیته های چهارگانه علمی، زنان و كودكان، نظارت و پیگیری داخلی بر رعایت حقوق بشر، نظارت و پیگیری خارجی
- دبیرخانه كه مركب از دپارتمان ها و ادارات تمام وقت مختلف می باشد.
منابع مالی و اداری:
برابر ماده 21 اساسنامه كمیسیون، این نهاد از حیث منابع مالی و تشكیلات اداری مستقل و تابع آئین نامه های مصوب شورای عالی كمیسیون می باشد و نحوه و ترتیب جذب كمكهای مردمی از داخل و خارج كشور نیز در آئین نامه های مربوطه مشخص شده است.
حیطه های فعالیت عملی:
1ـ نظارت بر رعایت حقوق بشر
فعالیتهای مربوط به نظارت بر چگونگی برخورداری و رعایت حقوق بشر در دو بخش داخلی و خارجی انجام میشود.
الف) بخش داخلی:
در این بخش، كارشناسان مربوطه به طور روزانه تمام وقایع حقوق بشری كشور را ثبت و ضبط كرده، چنانچه به صورت موردی نیاز به پیگیری باشد به بخش "رسیدگی و پیگیری گزارشات مربوط به حقوق بشر" ارجاع می‌دهند. در پایان هر ماه گزارشات ماهانه نحوه رعایت حقوق بشر در كشور در عرصه‌های مختلف (16 محور دارای اولویت) تهیه و سپس مورد تحلیل و پردازش و در پیگیری‌های كلان مربوط به بهبود وضعیت داخلی مورد بهره برداری قرار می‌گیرد. تاكنون گزارشات مزبور به دلایل متعدد، خارج از كمیسیون انتشار نیافته است.
ب) بخش خارجی:
در این بخش نیز همانند بخش داخلی كارشناسان مربوطه به طور روزانه تمام وقایع مهم حقوق بشری دنیا را در چارچوب تقسیم بندی در 5 منطقه (اروپا و آمریكا، آفریقا، آمریكای لاتین، كشورهای عربی اسلامی، آسیا) ثبت و ضبط می‌كنند. در پایان هر ماه گزارشات ماهانه نحوه رعایت حقوق بشر تهیه و مورد تحلیل و پردازش قرار می‌دهند و این گزارشات برای عموم محققین و مراکز تخصصی قابل دریافت می باشد .
شایان ذكر است كه در مواردی كه نیاز باشد به صورت كتبی در قبال هر مورد نقض یا رعایت حقوق بشر در كشور مربوطه واكنش لازم خطاب به مقامات آن كشور صورت می‌پذیرد. اقدامات مربوطه تاكنون حجم وسیعی را در برگرفته است. همچنین از دیگر اقدامات این بخش دیدارها و بازدیدهای محلی است كه تاكنون در این راستا چند بازدید از كشورهای مختلف صورت گرفته است به طور مثال در قضیه پرونده قتل كیوان تابش در كانادا بازدید از كانادا انجام شده یا درخصوص نقض حقوق مسلمانان در انگلیس هیات نظارتی اعزام شده است و...
2ـ رسیدگی و پیگیری گزارشات نقض حقوق بشر
یكی دیگر از حیطه‌های فعالیت كمیسیون، رسیدگی به شكایات مربوط به نقض حقوق بشر می‌باشد كه این مهم نیز با تشكیل پرونده مشخص در دو بخش داخلی و خارجی انجام میشود.
الف) بخش داخلی:
در این بخش كه كارشناسان حقوقی انجام وظیفه می‌كنند، روزانه موارد مربوط به شكایات نقض حقوق بشر در كشور كه از راههای مختلف از جمله مراجعه مدعیان نقض حقوق بشر، ارسال نامه یا از طریق سایت كمیسیون، ارجاع از اداره نظارتهای داخلی كمیسیون، اطلاع از سوی مدافعین داوطلب حقوق بشر و... واصل گردیده، مورد پیگیری فنی حقوقی قرار می‌گیرد. نتیجه اقدامات به صورت فصلی با تحلیل و پردازش از سوی امور حقوقی منتشر میشود كه به تفكیك در این گزارشات آمارهای مربوط به استانهای مختلف، نوع مورد ادعا، سازمانهای مرتبط با ادعای مطرح شده، جنسیت فرد و... مشخص میشود. همچنین در این بخش به صورت روزانه بعضاً مشاوره‌های حقوقی لازم برای مراجعین انجام می‌گیرد و در برخی موارد كه نیاز به ارسال نماینده‌ای جهت بازدید یا ملاقات حضوری باشد، این امر توسط نمایندگان حقوقی خود اداره یا بخش نظارتهای داخلی پس از ارجاع صورت می‌گیرد. حضور در جلسات رسیدگی به پرونده‌های مطرح در دادگستری در صورت نیاز به عنوان ناظر، بازدید از زندانها و ملاقات با زندانیان و... از جمله اقدامات دیگر این حوزه می‌باشد.
ب) بخش خارجی:
در این بخش نیز به گزارشات و اعتراضات مربوط به نقض حقوق بشر از سوی افراد خارجی از كشور در مورد مصادیق رعایت حقوق بشر داخل كشور رسیدگی میشود و در هر مورد پاسخ مناسب به صورت كتبی ارسال میشود. گزارش‌های مربوط به آمار نامه‌های واصله با مشخصات لازم در پایان هر فصل منتشر میشود. شایان ذكر است گزارشات خارجی مربوط به رعایت یا عدم رعایت حقوق بشر در كشورهای مختلف جهان در بخش نظارتهای خارجی كمیسیون ثبت و ضبط و مورد پیگیری قرار می‌گیرد.
3ـ آموزش حقوق بشر
برنامه‌های آموزشی كمیسیون در چهار حوزه صورت می‌گیرد:
الف ـ آموزش حقوق بشر برای عامه مردم
ب ـ آموزش حقوق بشر برای مدافعین حقوق بشر (داوطلبان)
در این دوره‌های آموزشی كه توسط اساتید مجرب و برجسته كشور در استانهای مختلف برگزار میشود، درخصوص آشنایی با اصول و مبانی حقوق بشر و آشنایی با حقوق مربوط به گروههای آسیب‌پذیر و... جامعه مطالبی را آموزش می‌بینند. همچنین آموزشهایی به صورت كتبی در قالب بولتن "پیك خبری" نیز كه حاوی مطالب آموزشی، خبری و اطلاع رسانی است برای اعضاء شبكه انجام میشود. در هر شماره این بولتن سعی میشود آشنایی با یك حق و بررسی موضوع از دیدگاه حقوق داخلی و بین‌المللی اشاره شود. پس از راه اندازی سایت كمیسیون در اینترنت انتشار پیك خبری متوقف شده است.
ج ـ آموزش حقوق بشر برای گروههای خاص جامعه كه بیشترین تاثیرگذاری را بر حقوق بشر كشور دارند از جمله دوره‌های برگزار شده مربوط به این بند آموزش برای روحانیون، قضات، كارشناسان حقوقی استانداریها، تشكلهای كارگری سراسر كشور، كارمندان خبرگزاری و... می‌باشد.
د ـ آموزش و تربیت مدرسین حقوق بشر
پس از برگزاری آزمون و جذب تعدادی از افراد در مقاطع تحصیلی كارشناسی ارشد و دكترا دوره‌هایی جهت تربیت و آموزش این گروه به عنوان مدرسین حقوق بشر برگزار گردیده است.
4ـ تحقیق و پژوهش
یكی دیگر از اقدامات كمیسیون تحقیق و پژوهش در موضوعات مختلف حقوق بشری می‌باشد. در آغاز هر سال اولویتهای پژوهشی سال با توجه به نیاز جامعه و راهنمایی و توصیه‌های كارشناسی اساتید و صاحبنظران تدوین میشود و در اختیار پژوهشگران كمیسیون قرار می‌گیرد. در كنار این بخش واحد ترجمه نیز همكاری می‌كند. همچنین در برخی از موضوعات كه نیاز به بررسی كارشناسی كاربردی می‌باشد موضوع در كمیته علمی كمیسیون كه مركب از اساتید برجسته حقوق و فقهای كشور می‌باشد مطرح و پس از تبادل نظر، توصیه‌های كارشناسی این جلسات جمع آوری و در اختیار سازمانهای ذیربط جهت اقدام مقتضی صورت می‌گیرد. به عنوان مثال این كمیته درخصوص پیش نویس طرحها و لوایحی كه از سوی دولت، مجلس یا نهادهای دیگر مثل مجمع تشخیص مصلحت، شورای امنیت ملی و... ارجاع شده اظهار نظر می‌كند و ماحصل آن در اختیار نهادهای مربوطه قرار می‌گیرد. در برخی موارد كه نیاز بوده پس از هماهنگی با این ارگانها نمایندگانی از جانب كمیسیون جهت توضیح و تشریح نظرات اعضای جلسه در جلسات كارشناسی قبل از تصویب طرح یا لوایح شركت كرده‌اند. همواره در جلسات بررسی‌های كمیته علمی سعی شده كه از نمایندگان دولت یا مجلس شورای اسلامی و یا هر نهاد مربوطه دیگر حسب مورد، در موضوعات مختلف مورد بررسی نیز دعوت به عمل آید.
5ـ توسعه شبكه داوطلبان مدافع حقوق بشر
در راستای وظیفه فعال سازی مشاركتهای مردمی در خصوص موضوع حقوق بشر در كشور، امور مشاركتهای مردمی كمیسیون از سال 1378 اقدام به راه اندازی شبكه مدافعین حقوق بشر در كشور كرده كه شهروندان ایرانی می‌توانند با پر كردن فرمهای مربوطه عضو این شبكه شوند. برنامه‌های مختلفی برای اعضا از سوی كمیسیون در نظر گرفته شده است از جمله آموزش حقوق بشر این گروه كه تاكنون دوره‌های آموزشی متعددی در استانها برگزار شده است. این شبكه به صورت گسترده‌ای در سراسر كشور عضوگیری می‌كند و در هر استان كه اعضا به 1000 نفر برسد جهت تسهیل در هماهنگی‌ها نسبت به راه اندازی شعبه استانی اقدام میشود. تاكنون در استانهای مختلفی از جمله فارس، ایلام، گیلان، قم، پاکدشت ( ویژه شهرستانهای استان تهران ) و سمنان شعبه ایجاد شده است و در استانهای دیگری نیز مقدمات كار فراهم شده كه انشاءالله به زودی شعبات راه اندازی خواهد شد. این شبكه دارای اصول راهبردی و آئین كار برای اعضا است كه توضیحات كافی در مورد وظایف و اختیارات عضو مدافع حقوق بشر ارائه شده است. یكی از وظایف این شبكه ارسال موارد نقض حقوق بشر در منطقه مورد سكونت خود به شعبه (در صورت ایجاد) یا مركز جهت رسیدگی می‌باشد.
6ـ تعامل با سازمانهای بین‌المللی حقوق بشر
در این بخش كمیسیون در 4 حوزه تعامل با نهادهای غیر دولتی خارج از كشور (NGO's) ، نهادهای ملی حقوق بشر، ارگانهای وابسته به سازمان ملل و نهادهای حكومتی كه فعالیتهای حقوق بشری دارند فعالیت می‌كند و در این راستا شركت در اجلاسهای مختلف بین‌المللی، دوره‌های آموزشی حقوق بشر در خارج كشور، دیدار و بازدید جهت آشنایی با كم و كیف فعالیت دیگر نهادهای ملی حقوق بشری و... از جمله فعالیتهای كمیسیون در این راستا می‌باشد. همچنین برگزاری اجلاسهای مشترك با برخی از نهادهای بین‌المللی در ایران و كشور مربوطه از جمله اقدامات دیگر همكاری‌های متقابل بین‌المللی می‌باشد. امروزه همكارهای بین‌المللی كمیسیون با بیش از یكصد سازمان حقوق بشری جریان دارد.
7ـ كتابخانه و مركز اسناد
این بخش كه حاوی تعداد زیادی كتب، گزارشات و اسناد مختلف مربوط به موضوع حقوق بشر می‌باشد علیرغم مشكلات منابع و امكانات كه سیستم با آن درگیر بوده ایجاد شده و به حمدالله هم اكنون با بیش از 4000 جلد كتاب با زبانهای مختلف جزو غنی‌ترین كتابخانه‌ها و مراكز اسناد تخصصی مربوط به حقوق بشر در كشور می‌باشد كه مورد استفاده دانشجویان، پژوهشگران و علاقمندان به موضوع حقوق بشر می‌باشد.
8ـ برگزاری اجلاسها و سمینارهای تخصصی
كمیسیون از ابتدا تاكنون هر ساله چندین اجلاس و سمینار تخصصی در موضوعات نظری یا عملی حقوق بشر در سطوح ملی، استانی یا بین‌المللی برگزار كرده كه حاصل این اجلاسها در پیشبرد مباحث عملی حقوق بشر یا توسعه مباحث تئوریك مربوطه موثر بوده است. كمیسیون بنا دارد به تدریج با جذب همیاری های مالی لازم مباحث اجلاسهای گذشته را به صورت كتاب چاپ كند كه مجلدات زیادی را در بر خواهد گرفت .
9ـ نظارت بر نحوه اجرای تعهدات ایران در صحنه بین‌المللی و مشاركت در تدوین گزارشات ملی مربوطه.
نظر به اینكه جمهوری اسلامی ایران تاكنون به اسناد مهم حقوق بشری از جمله میثاقین، كنوانسیون حقوق كودك و كنوانسیون منع تبعیض علیه نژادی ملحق شده و در این راستا می‌بایست در دوره‌های مشخص هر كشور متعهد گزارشات دوره‌ای به ارگانهای نظارتی بر این اسناد ارائه كنند كمیسیون نیز به عنوان نهاد ملی حقوق بشری كشور در جلسات مربوط به تهیه و تدوین آن مشاركت و نظرات و توصیه‌های كارشناسانه خود را ارائه می‌نماید. همچنین در مورد اسناد مربوط به حق كار كه سازمان بین‌المللی كار (ILO) نظارت می‌كند كمیسیون در تدوین گزارشات مربوط به این اسناد نیز مشاركت می‌نماید. در خصوص تهیه پیش نویس اسناد بین‌المللی در موضوعات مختلف در سازمان ملل نیز بعضا از اظهار نظرات كمیسیون استفاده شده است به عنوان مثال می‌توان به آخرین اظهار نظر كارشناسی كمیسیون در مورد تهیه پیش نویس كنوانسیون بین‌المللی مربوط به حقوق معلولین اشاره كرد.
